Niepełnosprawność intelektualna jest poważnym zaburzeniem rozwojowym, polegającym na znacznym obniżeniu stopnia rozwoju intelektualnego, które wiąże się z deficytami w zakresie zachowań adaptacyjnych. Jest to zaburzenie, które dotyka bezpośrednio nie tylko samą osobę chorą, ale również jej rodzinę i bliskich. Zadaniem pracy socjalnej jest pomoc zarówno osobie niepełnosprawnej, jak i jej rodzinie w przezwyciężeniu natłoku trudności, jakie stwarza niepełnosprawność intelektualna.
Wystąpienie niepełnosprawności intelektualnej w rodzinie poważnie zaburza jej funkcjonowanie. Jeżeli osoba niepełnosprawna intelektualna znajduje się w tym stanie od urodzenia, rodzina radzi sobie z tą sytuacją lepiej. Zwykle ma już wypracowane odpowiednie zachowania i podział obowiązków. Sytuacja jest trudniejsza, gdy w rodzinie rodzi się dziecko, u którego diagnozuje się niepełnosprawność intelektualną. Wówczas następuje przewartościowanie całego życia rodziny. Zmianie ulega niemal wszystko, każda czynność w rodzinie zostaje podporządkowana niepełnosprawnemu dziecku. Następuje zwykle pogorszenie sytuacji materialnej, pogorszeniu ulegają też relacje w rodzinie. Nie wszyscy potrafią sobie poradzić z nową sytuacją, rodzina zmaga się z lękiem, z poczuciem naznaczenia, ze wstydem i bezsilnością. Często następuje izolacja społeczna i brak tolerancji, a rodzice nowonarodzonego dziecka z niepełnosprawnością intelektualną przeżywają coś w rodzaju żałoby. Bez wątpienia pojawienie się w domu osoby niepełnosprawnej intelektualnie jest prawdziwą próbą siły i trwałości rodziny. Na jej straży stoi praca socjalna.
Praca socjalna z rodziną osoby niepełnosprawnej intelektualnie jest niemal tak samo ważna, jak praca z samą osobą chorą. Proces rehabilitacji i jej powodzenie bowiem w dużej mierze zależy od najbliższego otoczenia. Praca socjalna polega w tej sytuacji przede wszystkim na wsparciu psychologicznym, szczególnie kiedy w rodzinie rodzi się niepełnosprawne intelektualnie dziecko. Rodzice dziecka przeżywają prawdziwy szok, przechodzą przez wszystkie jego etapy i w tym trudnym czasie mogą liczyć na pomoc, oferowaną im przez pracownika socjalnego. Kiedy faza szoku i zaprzeczania minie, a sytuacja w rodzinie nieco się unormuje, często okazuje się, że funkcjonowanie rodziny drastycznie się zmienia. Konieczny jest nowy podział obowiązków, potrzebne są większe nakłady finansowe, nierzadko trzeba zrezygnować z jakichś planów, wyjazdów, marzeń. Osoba niepełnosprawna intelektualnie staje się swoistym centrum życia wszystkich członków rodziny. Pracownik socjalny ma za zadanie nauczyć rodzinę włączania osoby niepełnosprawnej intelektualnie w aktywne życie rodziny, oczywiście na tyle, na ile pozwala na to stopień niepełnosprawności. Osoba chora nie może czuć się bierna, odsunięta na dalszy plan. Oczywiście, mowa tutaj o osobie dorosłej, która jeżeli pozwala na to stopień jej sprawności, z powodzeniem może uczestniczyć w wielu obowiązkach rodziny. Pracownik socjalny ma za zadanie szerzenie wiedzy na temat choroby danej osoby w rodzinie. Członkowie rodziny muszą zdawać sobie sprawę z postaci choroby, jej następstw, muszą dokładnie wiedzieć, jak postępować z osobą niepełnosprawną intelektualnie, jakich zachowań wobec niej unikać i jakich zachowań się po niej spodziewać. Ważna jest wiedza na temat leczenia i rehabilitacji osoby niepełnoprawnej. Jeżeli członkowie rodziny będą dużo wiedzieć na temat choroby, łatwiej im będzie zaakceptować zachowania chorego, jego ograniczenia i trudności w adaptacji.
Pomoc rodzinie osoby niepełnosprawnej intelektualnie obejmuje również pomoc społeczną. Niestety, w wielu rodzinach wciąż panuje przekonanie, że z pomocy społecznej korzystają tylko rodziny patologiczne. Takie przekonanie sprawia, że rodziny nie chcą zwrócić się po pomoc, której nierzadko potrzebują. Pracownicy socjalni powinni szerzyć wiedzę na temat dostępnych form pomocy i warunków jej otrzymania. Rodziny, w której znajduje się osoba niepełnosprawna intelektualnie jak najbardziej na taką pomoc mogą liczyć i należy je zachęcać do skorzystania z niej, tym bardziej, że proces leczenia i rehabilitacji osoby niepełnosprawnej intelektualnie jest bardzo kosztowny. Rodziny mogą liczyć na wiele form wsparcia finansowego, wśród których wyróżnić możemy świadczenia rodzinne, świadczenia pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy, dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu niepełnosprawności dziecka.
Nierzadko jest tak, że gdy w rodzinie pojawia się niepełnosprawne intelektualnie dziecko, rodzice w całości podporządkowują swoje życie i wszelkie czynności właśnie pomocy temu dziecku. To zupełnie zrozumiałe i należy takich wytrwałych rodziców wspierać w dążeniach do poprawy stanu zdrowia dziecka. Pracownik socjalny musi jednak stać na straży dobrego zdrowia i samopoczucia również rodziców i rodziny. Nie może dopuścić do tego, by wszelkie rodzinne plany, zajęcia czy jakiekolwiek życie towarzyskie całkowicie zamarło. Należy uczyć rodzinę podziału obowiązków takiego, by każdy z jej członków znalazł czas dla siebie i mógł odetchnąć. Opieka nad osobą niepełnosprawną intelektualnie, szczególnie, gdy poziom niepełnosprawności jest głęboki, jest bardzo wyczerpujące i wymagające nie tylko fizycznie, ale przede wszystkim psychicznie. Ponadto, ważna jest również integracja samej osoby niepełnosprawnej z otoczeniem, umożliwienie jej uczestniczenia w rodzinnych czy towarzyskich spotkaniach. Izolacja społeczna bardzo negatywnie wpływa na samopoczucie człowieka i nie wspomaga w żaden sposób procesu rehabilitacji.
Praca socjalna z rodziną osoby niepełnosprawnej intelektualnie zaczyna się zwykle od dogłębnego poznania sytuacji rodziny przez pracownika socjalnego. Pracownik musi dowiedzieć się, w jakiej sytuacji znajduje się rodzina, jakie przeżywa trudności i jakiej pomocy może oczekiwać. Dopiero po dogłębnym poznaniu sytuacji rodziny, pracownik socjalny dobiera odpowiedni program pomocy. W sytuacji, gdy niepełnosprawność intelektualna występuje w stopniu głębokim, nierzadko jest tak, że informacje od rodziny osoby niepełnosprawnej są jedynym źródłem wiedzy na temat osoby dotkniętej chorobą. Dlatego tak ważny jest dobry kontakt pracownika socjalnego z rodziną chorego.
Nie ma wątpliwości, że niepełnosprawność intelektualna występująca w rodzinie jest sporym problemem i dotyka wszystkich jej członków. Sytuacja jest najtrudniejsza, gdy chodzi o niepełnosprawne intelektualnie dziecko, zwłaszcza gdy wiązano z jego narodzeniem ogromne nadzieje i gdy nie wiadomo było przed narodzeniem o problemie niepełnosprawności. Wówczas pierwszą formą pomocy jest wsparcie psychologiczne rodziców dziecka, którzy przeżywają prawdziwy szok. Po fazie pierwszego szoku następuje faza kryzysu emocjonalnego. Rodzice odczuwają rozpacz, smutek, niedowierzanie, zaprzeczają całej sytuacji, czują się bezsilni, nierzadko tracą poczucie własnej wartości, akceptacji, boją się reakcji otoczenia. Nierzadko w okresie tym pojawiają się depresje, niestety często też rozpadają się małżeństwa, co jest najgorszym z możliwych scenariuszy, również dla dobra dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Na tym etapie pracownik socjalny ma za zadanie pomóc nie tyle dziecku, co właśnie jego rodzicom, którzy muszą na nowo nauczyć się komunikować ze sobą, zachować emocjonalną bliskość i więź. Po fazie kryzysu następuje faza pozornego przystosowania się do sytuacji. W tym okresie rodzice często zachowują się irracjonalnie, popadają ze skrajności w skrajność, podważają diagnozy lekarzy, wciąż wierząc w istnienie cudownego leku, który uleczy ich dziecko. Dopiero po tym okresie następuje faza konstruktywnego przystosowania się do sytuacji. Rodzice skupiają się już nie na pretensjach do samych siebie, ale na realnej pomocy swojemu dziecku. Ta faza jest momentem, w którym życie rodziny normuje się i stabilizuje. Długości poszczególnych faz zależą od konkretnych rodzin, osobowości rodziców i ich postaw, na każdym etapie jednak ważne jest ciągłe wsparcie i opieka socjalna.