Działem pedagogiki specjalnej, zajmującym się problemami osób głuchych i niedosłyszących jest surdopedagogika. Bada ona metody pracy z taką osobą, obejmuje też profilaktykę i poradnictwo dla osób z grupy ryzyka.
Głuchota
Głuchota to całkowite pozbawienie słuchu. Osoba głucha nie słyszy nic, co powoduje duże trudności w rozwoju poznawczym człowieka i odbiorze bodźców z otoczenia. Wrodzona głuchota często wiąże się z głuchoniemotą - niezdolnością mówienia.
Przyczyny głuchoty mogą być różne. Jednym z rodzajów głuchoty jest głuchota przewodzeniowa - zaburzenia w przekazywaniu dźwięków do ucha wewnętrznego. Występuje zwykle w wyniku uszkodzenia błony bębenkowej lub kosteczek słuchowych. Innym rodzajem głuchoty jest głuchota odbiorcza. Powstaje w wyniku uszkodzenia narządu słuchu lub szlaku nerwowego, przekazującego bodźce słuchowe do kory mózgowej. Istnieją jednak wiele innych przyczyn głuchoty. Wśród nich znajduje się zapalenie ucha środkowego, starzenie się komórek słuchowych i neuronów, wrodzone uszkodzenie narządu słuchu, nadmierna i długotrwała ekspozycja na hałas, otoskleroza (choroba kosteczek ucha środkowego).
Przyczyną głuchoty wrodzonej często jest choroba matki w czasie ciąży, zaburzenia hormonalne, czynniki toksyczne uszkadzające płód. Głuchotę nabytą może powodować wczesny lub patologiczny poród, urazy mechaniczne. W dalszym rozwoju mogą ją powodować choroby ucha, choroby zakaźne, a także urazy mechaniczne lub chemiczne. Istnieje również głuchota dziedziczna, o której mówimy gdy występowała wcześniej u innych członków rodziny, jest zależna od genów.
Niedosłuch
Niedosłuch jest zaburzeniem słuchu, polegającym na nieprawidłowym przewodzeniu lub odbiorze dźwięków. W odróżnieniu od osoby głuchej, osoba niedosłysząca słyszy, choć jej słuch jest silnie zaburzony. Wyróżniamy różne typy niedosłuchu, ze względu na lokalizację uszkodzenia.
- Niedosłuch przewodzeniowy - wynika z zaburzenia w przewodzie słuchowym zewnętrznym lub w uchu środkowym; chory zwykle ma zaburzony odbiór niskich tonów
- Niedosłuch odbiorczy - dotyczy zaburzenia w części odbierającej dźwięk; w narządzie Cortiego, zwoju spiralnym lub nerwie ślimakowym; przejawia się zaburzeniem odbioru tonów wysokich
- Niedosłuch ślimakowy - wynika z zaburzenia w narządzie Cortiego
- Niedosłuch pozaślimakowy - obejmuje uszkodzenia w nerwie ślimakowym
- Niedosłuch ośrodkowy - wynika z zaburzeń słuchu od II neuronu drogi słuchowej do kory słuchowej
- Niedosłuch mieszany - dotyczy występowania obu rodzajów niedosłuchu w jednym narządzie słuchu.
Rodzajem niedosłuchu jest też częściowa głuchota. Polega ona na znacznym zaburzeniu odczuwania tonów wysokich, a prawidłowym lub nieznacznie zaburzonym odbiorze tonów niskich. Przyczyn niedosłuchu jest mnóstwo.
Najczęstsze z nich to:
- zalegająca woskowina w uchu
- ciało obce w przewodzie słuchowym
- wady wrodzone
- nowotwory
- urazy mechaniczne, akustyczne
- zapalenie ucha wewnętrznego
- starzenie się narządu słuchu
Ubytek słuchu ma ogromne konsekwencje w rozwoju psychicznym, ruchowym i fizycznym dziecka. Dzieci niedosłyszące mają obniżoną zdolność myślenia abstrakcyjnego. Trudno jest im ujawnić swoje możliwości intelektualne zwłaszcza, gdy nie mają opanowanego języka. Potrzebują one specjalnych metod wychowawczych i rewalidacyjnych, aby móc częściowo choć rozwinąć się i funkcjonować w społeczeństwie.
Rewalidacja dziecka z zaburzeniem słuchu
Praktyczna rewalidacja składa się z następujących elementów:
- PROFILAKTYKA - polega na zapobieganiu występowania i pogłębiania się wady słuchu i jej skutków
- KOMPENSACJA - dotyczy rozwoju i wykorzystywania innych zmysłów dla poznawania rzeczywistości
- KOREKTURA - polega na wykorzystywaniu różnych urządzeń technicznych, ułatwiających odbiór dźwięków
- USPRAWNIANIE - obejmuje uwrażliwianie istniejących resztek słuchu i wykorzystywanie ich dla pełnego rozwoju dziecka
- DYNAMIZOWANIE WEWNĘTRZNE JEDNOSTKI - polega na psychicznym aktywizowaniu jednostki, budzeniu jej wiary we własne siły i możliwości.
Metody pracy z dzieckiem z zaburzeniem słuchu zależą od rodzaju uszkodzenia, czasu, w którym to uszkodzenie powstało, a także od stopnia tego uszkodzenia (lekkie, umiarkowane lub głębokie). Innymi czynnikami warunkującymi sposób pracy z dzieckiem jest poziom jego rozwoju intelektualnego, naturalne predyspozycje, a także środowisko rodzinne.
Istnieją jednak ogólne metody postępowania z dzieckiem z zaburzeniami słuchu
- Uczeń słabo słyszący lub niesłyszący powinien zajmować w klasie miejsce w pierwszej ławce, zwłaszcza jeśli metoda prowadzenia lekcji jest skierowana na aktywność nauczyciela
- Ławki powinny być ustawione tak, aby uczeń z uszkodzonym słuchem miał możliwość obserwacji zarówno nauczyciela jak i pozostałych uczniów
- W przypadku uszkodzenia jednostronnego, uczeń powinien być zwrócony do klasy uchem zdrowym lub lepiej słyszącym
- Twarz nauczyciela powinna być dobrze oświetlona – umożliwi to dziecku czytanie z ruchu ust
- Nauczyciel powinien pamiętać, że osoba z uszkodzonym słuchem nie może jednocześnie pisać i słuchać, dlatego wskazane są przerwy na przepisanie treści z tablicy
- Nauczyciel musi pamiętać o stopniowaniu trudności zadań zadawanych dziecku
- Bardzo ważne miejsce zajmują codzienne ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne, powinny mieć one formę zabawy, nie nudzić i nie powodować zmęczenia dziecka
- Nauczyciel musi zwracać szczególną uwagę na poprawność wypowiedzi kierowanych do dziecka, na prawidłowy oddech, artykulację, sylabizowanie
- Dzieci należy chwalić za najmniejsze nawet osiągnięcie, nie wolno jednak traktować go inaczej niż rówieśników, ponieważ prowadzi to do kształtowania nieprawidłowych postaw i nawyków
Rewalidacja jest procesem przywracania osób niepełnosprawnych do funkcjonowania w społeczeństwie. Proces rewalidacji to wszelkie działania psychologiczne, pedagogiczne wobec osoby niepełnosprawnej rozciągnięte w czasie. Istotą procesu rewalidacji dzieci z zaburzeniami słuchu jest kształtowanie i rozwijanie ich mowy, a także nauczenie dzieci odczytywania mowy z ruchu ust i posługiwania się językiem migowym.
O. Lipkowski wyróżnia następujące zasady rewalidacji:
- Zasada akceptacji, zgodnie z którą dziecko z racji upośledzenia ma inne potrzeby oraz prawo do szczególnej pomocy.
- Zasada pomocy, która ma na celu aktywizację sił biologicznych, usamodzielnienie, pomoc w przezwyciężaniu trudności, ale wymaga unikania postawy nadopiekuńczej.
- Zasada indywidualizacji, która zakłada konieczność dostosowania treści kształcących, metod, środków i organizacji nauczania do możliwości indywidualnych, w celu optymalnego rozwoju jednostki.
- Zasada terapii pedagogicznej, która wspomaga działania terapeutyczne lekarza, psychologa, gdy wystąpią zaburzenia funkcjonalne.
- Zasada współpracy z rodziną, w celu pomocy rodzicom w postępowaniu z dzieckiem upośledzonym.
Proces rewalidacji zależny jest od wieku dziecka. Dziecko głuche bądź niesłyszące powinno być pod szczególną opieką od początku życia. Pomimo trudności w komunikowaniu, korzystne dla dziecka jest uczęszczanie do przedszkola dla dzieci zdrowych. W wieku przedszkolnym sprawna komunikacja nie jest jeszcze wymagana, dziecko uczy się funkcjonowania wśród rówieśników, uczy się odpowiedzialności, przyzwyczaja się do stawianych mu wymagań. Już w przedszkolu dziecko głuche poprzez zabawę uczy się podstaw czytania i pisania na zasadzie odwzorowywania całych słów i zdań połączonych z poznawanymi przedmiotami (tzw. etykietowanie). U dzieci głuchych w wieku przedszkolnym szczególną uwagę zwraca się na rozwoju sprawności ruchowej, uwagi, spostrzegawczości, umiejętności naśladownictwa, pamięci i wyobraźni. Wszelkie elementy wiedzy powinny być przekazywane dziecku w formie zabawy, a nie tylko sztywnych ćwiczeń. Kolejnym etapem pracy z dzieckiem głuchym jest praca nad prawidłowym oddechem, nauka wywołania głosu, jego rozwijanie oraz usprawnianie narządów mowy. Pomocne okazują się ćwiczenia w dmuchaniu baloników, piórek, baniek mydlanych. Po nauczeniu się wydobywania mowy, dziecko powinno nauczyć się operowania nią; zgłaśniania, ściszania, modulacji. Przydatne okazują się ćwiczenia w naśladowaniu głosowym nauczyciela. Dzieci głuche mają z tym większy problem niż dzieci niedosłyszące, ponieważ nie mają kontroli nad siłą wydobywanego dźwięku, nie potrafią utrzymać go na jednej wysokości Każde nauczone słowo musi mieć dla dziecka swój realny odpowiednik w otaczającym go świecie. Nauczyciel musi pamiętać, aby naukę mowy rozpocząć od słów składających się z głosek czytelnych optycznie, czyli takich, które łatwo można odczytać z ruchu ust, jest to bowiem kolejny etap procesu rewalidacji. Ćwiczenia w mówieniu powinny mieć ścisły związek z ćwiczeniem odczytywania mowy z ruchu warg. Szczególnie ważne jest to dla dzieci głuchych, choć również dla niedosłyszących.
Dziecko powinno korzystać z aparatu słuchowego od momentu stwierdzenia ubytku słuchu. Im wcześniej to następuje, tym łatwiej jest nauczyć dziecko posługiwania się resztkami słuchu, które posiada.
Metody porozumiewania się osób niesłyszących:
- Metoda migowa - jej narzędziami są znaki migowe określające dane pojęcie
- Daktylografia - mowa palcowa, polega na odpowiednich układach palców jednej lub obu dłoni
- Fonogestyka - ruchy jednej lub obu dłoni, uzupełniające ruchy artykulacyjne
- Mowa kombinowana - stosowanie mowy ustnej w formie graficznej lub dźwiękowej, alfabetu palcowego i znaków migowych.
- Metoda totalnej komunikacji - uwzględnia drogę migową, daktylografię i mowę ustną
- Metoda ustna - prowadzi do opanowania przez ucznia mowy ustnej
Różnice w metodach pracy z dzieckiem głuchym i niedosłyszącym polegają na różnych trudnościach w komunikacji tych dzieci. O ile dzieci niedosłyszące mogą wykorzystywać resztki słuchu w procesie porozumiewania z otoczeniem, a także wzmacniać je poprzez aparaty słuchowe czy implanty, dziecko głuche nie słyszy nic. Ponadto dziecko z głuchotą wrodzoną nie ma wyobrażenia o tym czym jest dźwięk, dlatego też proces nauki mowy jest zdecydowanie trudniejszy i bardziej rozciągnięty w czasie. U tych dzieci nacisk kładzie się na naukę odczytywania słów z ruchu ust.
Bardzo ważne w procesie rewalidacji jest wsparcie psychologiczne dziecka z zaburzeniami słuchu. Typową postawą takiego dziecka jest egocentryzm i skupienie się na sobie. Nauczyciel musi w pełni zaakceptować dziecko, zrozumieć jego problemy, dostosować metody pracy do możliwości dziecka, a zarazem traktować je na równi z innymi dziećmi, bez nadopiekuńczości i faworyzowania. Istotną rolę w procesie rewalidacji odgrywa współpraca z rodzicami, ponieważ edukacja dzieci niedosłyszących i głuchych powinna być kontynuowana w domu.
Spodziewanymi i pożądanymi efektami procesu rewalidacji jest poprawa słyszenia u dzieci niedosłyszących, opanowanie języka oraz wzbogacenie słownictwa. Ma to na celu umożliwienie funkcjonowania dziecka w społeczeństwie. Obecnie wiele dzieci z głębokim uszkodzeniem słuchu poddanych wczesnej rehabilitacji osiąga tak dobre wyniki, że w wieku pięciu lat może już prowadzić swobodną rozmowę. Otoczenie je rozumie i one rozumieją to, co inni do nich mówią. Produkowane są specjalistyczne urządzenia, wspomagające proces rewalidacji. Jednym z nich jest audiometr – narzędzie do mierzenia ubytku słuchu, które wykrywają nawet niewielką wrażliwość ucha na dźwięki i pozwalają na zmianę poglądów na zasięg głuchoty i możliwości przywracania wrażliwości słuchu. Warunkiem tak dobrych efektów procesu rewalidacji jest jednak jak najwcześniejsze wykrycie problemów ze słuchem dziecka i natychmiastowe podjęcie działania.