Piecza zastępcza jest opieką, którą sprawuje się nad dzieckiem rodziców, którzy nie są w stanie zapewnić mu opieki osobiście. Najczęściej wynika to z dysfunkcji rodziny, przejściowych lub ciągłych trudności, jakie przeżywa rodzina. Dziecko, którego potrzeby bytowe i emocjonalne nie mogą zostać zaspokojone w rodzinie, obejmowane jest opieką zastępczą. Piecza zastępcza ma na celu nie tylko pomoc samemu dziecku, ale pośrednio również pomoc rodzinie w przywróceniu jej zdolności do opieki i wychowania dziecka.
System pieczy zastępczej to niezwykle złożony i kompleksowy zespół instytucji, placówek i działań, które mają na celu pomoc dziecku i jego rodzinie. Funkcje te pełnią domy dziecka, placówki opiekuńczo-wychowawcze, regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne, interwencyjne ośrodki preadopcyjne, a także placówki wsparcia dziennego czy organizatorzy rodzinnej pieczy zastępczej.
Według art. 112 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dziecko umieszcza się w pieczy zastępczej dopiero wówczas, gdy wyczerpane zostaną wszystkie formy pomocy rodzicom dziecka, które określają przepisy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Zawsze stara się zrobić wszystko, by dziecko mogło pozostać z rodzicami. Wyjątkiem są jednak sytuacje, gdy dziecko wymaga pieczy zastępczej niezwłocznie. Czas przebywania w pieczy zastępczej wyznaczony jest przez czas, w którym rodzice dziecka odzyskają zdolność do opieki nad nim lub kiedy dziecko trafi do rodziny przysposabiającej.
Wyróżniamy dwie główne formy pieczy zastępczej. Jest to forma rodzinna oraz forma instytucjonalna. Formy rodzinne to między innymi rodzina zastępcza, spokrewniona z dzieckiem. Do form rodzinnych zaliczamy też rodzinny dom dziecka. Natomiast formy instytucjonalne to placówka opiekuńczo-wychowawcza, regionalna placówka opiekuńczo-terapeutyczna oraz interwencyjny ośrodek preadopcyjny.
Rodziną zastępczą dla dziecka może zostać zarówno rodzina zawodowa, jak i niezawodowa. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy pieczy zastępczej wymaga dziecko posiadające orzeczenie o niepełnosprawności albo orzeczenie o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności. Taka opieka powierzana jest rodzinom zawodowym. Pieczę zastępczą mogą pełnić zarówno małżeństwa, jak i osoby niepozostające w związku małżeńskim, którzy są wstępnymi lub rodzeństwem dziecka. Jest możliwość powierzenia pieczy zastępczej małżeństwu lub osobom niepozostającym w związku małżeńskim, którzy nie są rodziną dziecka, ale warunkiem jest umieszczenie tych osób w rejestrze osób zakwalifikowanych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej lub niezawodowej, prowadzenia rodzinnego domu dziecka. Pieczę mogą sprawować również osoby niespokrewnione, które już pełnią taką funkcję lub prowadzą rodzinny dom dziecka.
Na początku procedury sąd zawsze stara się o umieszczenie dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej. Jest to forma zdecydowanie lepsza dla dziecka, które lepiej znosi zaistniałą w jego życiu sytuację. Kiedy jednak pełnienie pieczy zastępczej przez rodzinę nie jest możliwe, sąd umieszcza dziecko w instytucjonalnej pieczy zastępczej. Zawsze dokłada się wszelkich starań, by dziecko pozostało w pieczy zastępczej na terenie powiatu, w którym mieszka dziecko. Zawsze też stara się, by rodzeństwo zostało umieszczone w tej samej rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub innej placówce, pełniącej pieczę zastępczą, chyba że jest to sprzeczne z dobrem dziecka.
Piecza zastępcza obejmuje okres do momentu zaistnienia możliwości powrotu do rodziny. Innym wyznacznikiem jest wiek dziecka. Piecza zastępcza obowiązuje do 18 roku życia, czyli do uzyskania pełnoletniości przez dziecko. Jeżeli jest osobą uczącą się, może przebywać pod pieczą zastępczą do 25 roku życia.
Piecza zastępcza w zamierzeniu ma charakter tymczasowy. Nie jest to stan trwały, może zostać przerwany, jeśli tylko zaistnieją możliwości przywrócenia rodzinie zdolności do pełnienia funkcji wychowawczych. Nie jest powiedziane, że dziecko objęte pieczą zastępczą na stałe trafi do rodziny zastępczej. Może tak się stać, jeśli nie ma żadnych szans na możliwość powrotu dziecka do domu.
Jedną z wymienionych wyżej placówek, odpowiedzialnych za pełnienie pieczy zastępczej jest Interwencyjny Ośrodek Preadopcyjny. Jest miejsce, którym opiekę sprawuje się nad najmłodszymi dziećmi, niemowlętami, które znalazły się w sytuacji kryzysowej, bez opieki rodziców. Głównym celem takiej placówki jest przede wszystkim zapewnienie pełnej opieki dziecku, zaspokojenie jego potrzeb, również tych emocjonalnych, a także jak najszybsze umożliwienie powrotu do biologicznych rodziców. Placówki tego typu urządzane są na wzór domu, tak, by w jak największym stopniu zminimalizować stres dziecka, związany z separacją od rodziców i rodzinnego domu. Podobnie jest zresztą z rodzinnymi domami dziecka i z każdą inną placówką, udzielającą pomocy dzieciom. Najmłodsi muszą czuć się w nich bezpiecznie i komfortowo. Do ośrodków interwencyjnych trafiają niemowlęta porzucone po urodzeniu, odebrane rodzicom na skutek interwencji sądu, policji, ale także dzieci przyniesione dobrowolnie przez rodziców, którzy nie są w stanie zapewnić opieki dziecku.
Dzisiejszy model opieki zastępczej nieco różni się od tej, która obowiązywała do roku 2000. Obecnie duży nacisk kładzie się na współpracę z rodziną dysfunkcyjną, zagrożoną patologiami. Dąży się do tego, by dziecko mogło jak najdłużej pozostać ze swoimi biologicznymi rodzicami. Stąd też wynikają różne systemy i formy pomocy rodzinom dysfunkcyjnym, zagrożonym degradacją i patologią. Dzieci z takich rodzin obejmowane są specjalną opieką. Pomoc ta jest swoistym uzupełnieniem rodzinnego wychowania, a nie wychowania w zamian za wychowanie ze strony rodziców. Zastępcze formy opieki zastępuje się obecnie polityką reintegracji rodziny. Dąży się też do tego, by środowisko lokalne mogło wspierać i pomagać takim rodzinom w jak największym stopniu. Środowisko lokalne powinno być pierwszą szansą pomocy dla rodzin przeżywających trudności. Oderwanie i odseparowanie dziecka od rodziny, nawet przejściowo, jest ostatecznością.
Konstytucja RP (art. 72 ust 2) mówi o tym, że "Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych". Oznacza to, że w przypadku wystąpienia sytuacji, w której dziecko pozbawione zostaje opieki rodzicielskiej, ma ono pełne prawo do opieki zastępczej. Mówi o tym również Konwencja Praw Dziecka, która zobowiązuje państwo do udzielenia dziecku pomocy. W sytuacji, gdy zachodzi potrzeba interwencji, przeprowadzana ona zostaje według kilku zasad. Po pierwsze, nie należy ingerować w życie rodziny bez konkretnego powodu. Rodzina jest jednostką pierwotną i najważniejszą, a do tego autonomiczną. Rodzice są pierwszymi wychowawcami dziecka i mają pierwszeństwo w prawie do jego wychowania. Więc dopóki dobro dziecka nie jest realnie zagrożone, ingerencja w życie rodziny nie może zaistnieć. Jeżeli jednak mimo wszystko sytuacja wymaga działania, w pierwszej kolejności stawia się na wsparcie rodziny. Należy zrobić wszystko, by dziecko nie musiało od tej rodziny zostać odseparowane. Jeżeli pomoc rodzinie nie przyniesie efektów, konieczna jest pomoc doraźna. Wówczas umieszcza się dziecko w rodzinnej formie opieki z założeniem szybkiego powrotu do rodziców. Bardzo ważne jest, że w czasie trwania pieczy zastępczej, dziecko ma pełne prawo do kontaktowania się z rodzicami. Dziecko zostaje umieszczone w trwałym środowisku zastępczym dopiero wówczas, gdy rodzice postawa rodziców nie daje gwarancji na możliwość powrotu dziecka. Wówczas, dla jego dobra, znaleziona zostaje dla niego rodzina przysposabiająca.
Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej to często ogromna i jedyna szansa dziecka na normalne życie. Nierzadko zdarzają się sytuacje, że dziecko wyrasta w rodzinie dysfunkcyjnej, patologicznej, przejmuje wzorce pielęgnowane w domu i powtarza je we własnym życiu. Powstaje więc kolejne pokolenie alkoholików, narkomanów i przestępców. Dziecko umieszczone w rodzinie zastępczej dostaje nowe życie, wolne od patologii i ciągłego niepokoju. Rozstanie z rodzicami jest dla dziecka sytuacją traumatyczną, szczególnie jeśli dziecko nie jest już niemowlęciem i zdaje sobie sprawę z tego, co się dzieje. Dziecko nie potrafi myśleć przyszłościowo, nie rozumie, że takie rozwiązanie będzie dla niego lepsze. Trauma, jaka towarzyszy dziecku podczas całej procedury ma ogromny wpływ na jego dalsze życie. Dlatego tak ważne jest pełne wsparcie psychologiczne i terapeutyczne dziecka, a także odpowiednia postawa zastępczych rodziców, którzy rozumieją przeżycia dziecka, znają jego sytuację i są gotowi wziąć ją na siebie.
Nierzadko zdarza się, że do pieczy zastępczej trafia nastolatek, który nie ukończył jeszcze 18 roku życia, którego rodzice utracili prawo do opieki nad nim. Zwykle są to dzieci z rodzin patologicznych, które mają już za sobą pierwsze doświadczenia z alkoholem czy narkotykami. Wówczas odcięcie ich do destrukcyjnego wpływu rodziców może być jedyną szansą na resocjalizację i wyjście na prostą. Rodzina zastępcza przekazuje dziecku nowe wartości, które znacznie łatwiej jest wpoić małemu dziecku niż nastolatkowi. Resocjalizacyjna funkcja pieczy zastępczej to szansa na nowe życie dla dzieci z rodzin silnie dysfunkcyjnych, patologicznych i destrukcyjnych.
Piecza zastępcza to jedna z form pomocy nie tylko dziecku, ale też rodzicom. Pierwszym krokiem zawsze jest dokładne poznanie sytuacji rodziny i podjęcie kroków, mających na celu ich reintegrację. Dopiero wówczas, gdy takie działania nie przynoszą efektu, podejmowana jest ingerencja w życie rodziny i umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej z założeniem szybkiego powrotu do rodziny i normalności. W ostateczności, dziecko zostaje umieszczone w rodzinie zastępczej o charakterze trwałym, co często ratuje je od destrukcji rodziców. Zawsze jednak, bez względu na sytuację i formę stosowanej pomocy, na pierwszym miejscu stawia się dobro dziecka i rodziny jako podstawowej jednostki społecznej.